Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg działa w ramach Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, w sąsiedztwie Bydgoskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego, przy ulicy Nobla. W dawnych budynkach produkcyjnych niemieckiej fabryki materiałów wybuchowych, interaktywna ekspozycja wprowadza zwiedzających w tajniki produkcji nitrogliceryny, historię broni, uzbrojenia i materiałów wybuchowych. Oddzielna ekspozycja dotyczy pracy przymusowej w zakładach przemysłowych Trzeciej Rzeszy.
czas zwiedzania: 2 h
Fabryka pełna tajemnic
W pustych wnętrzach siedmiu budynków fabrycznych, połączonych ze sobą tunelami można zobaczyć, posłuchać i dotknąć wszystkiego, co związane jest z historią zakładów, technologią produkcji i niewolniczą pracą tysięcy ludzi. To tu zbroiła się Trzecia Rzesza.
Ludzie
Było ich tysiące, być może nawet 40 tysięcy. Mieli imiona, nazwiska, datę urodzenia, adres i metalowe tabliczki. Niewielkie. 110 x 50 milimetrów. Tyle wystarczało, aby zidentyfikować przymusowych robotników, także jeńców wojennych pracujących w DAG Bromberg, jednej z największych fabryk zbrojeniowych, jakie powstały na okupowanych ziemiach polskich.
Metalowa kartoteka. Po wojnie znaleziono 1600 sztuk tabliczek. Na wystawie w Exploseum – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg, można zobaczyć 300 z nich, na każdej zapisane czyjeś życie. Polacy, Niemcy, Rosjanie, Czesi, Włosi, Jugosłowianie, Francuzi i Anglicy.
Kanarki i kolibry, tak ich nazywano, bo bezpośredni kontakt z chemikaliami powodował przebarwienia włosów i skóry.
Skoszarowani w kilkunastu obozach, od 1939 do końca 1944 roku, pracowali na rzecz potęgi przemysłowej Trzeciej Rzeszy, na obszarze DAG Fabrik Bromberg. Najlepiej traktowani byli Anglicy, najgorzej Żydzi i Rosjanie. Zdigitalizowane wspomnienia dotyczące warunków pracy i życia na terenie fabryki prezentowane są na ekspozycji oraz dostępne na stronie internetowej: www.pamiecbydgoszczan.ukw.edu.pl
Niemal od początku okupacji w zakładach działał obwód Związku Walki Zbrojonej, kierowany przez Henryka Szymonowicza, ps. Marek. Ruch oporu zajmował się pozyskiwaniem informacji wywiadowczych, a pracujący w zakładach radiowiec, Kazimierz Janowski, robił dla partyzantów odbiorniki i nadajniki radiowe. Szefem tej prężnej grupy był Leszek Biały, bestialsko zamordowany po wojnie przez katów Urzędu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Specjalnością bydgoskich patriotów był sabotaż. To tutaj, 24 czerwca 1944 roku dokonano największego na Pomorzu aktu dywersji - operacji „Krem”. Wybuch przygotowany przez bydgoską organizację Armii Krajowej, działającą w obrębie DAG Fabrik Bromberg, spowodował, że zniszczona została unikatowa aparatura. Porozrywane reaktory i dwukondygnacyjny budynek pozbawiony ściany, pozostawione przez Niemców, rozebrano dopiero w latach 1958–1960. Podczas wybuchu zginęli niemieccy inżynierowie, twórcy nowych technologii oraz robotnicy - Polacy i Rosjanie. Prace przy budowie fabryki sabotowano na różne sposoby, czasami tak, jak opisuje to Leon Pawlikowski, który w zakładach pracował jako kilkunastoletni chłopak: „dużej szkody może nie narobiliśmy, ale chociaż trochę, np. chowaliśmy Niemcom narzędzia, gdy tylko szli na przerwę, to my zaraz te piły, młotki, śrubokręty do rowu i piaskiem zasypywaliśmy. A oni wracali i krzyczeli: sabotage, sabotage. No, takie sabotaże z chłopakami robiliśmy.”
Miejsca
Gdy niemiecki chemik - Adolf Kämpf, został mianowany w 1941 roku dyrektorem DAG Bromberg, fabryka liczyła już setki budynków. Do końca 1944 roku wzniesiono ich ponad tysiąc, a każdy był pilnie strzeżoną tajemnicą. Ich elewacje pomalowane były na zielono, dachy wszystkich obiektów pokryte były grubą warstwą gleby i obsadzone roślinami. Tu zbroiła się Rzesza, tu produkowano nitroglicerynę, trotyl i wykorzystywany m.in. w pociskach V1- nitrobenzen. Przy produkcji nitrogliceryny i trotylu robotnicy przymusowi pracowali aż do 1945 roku. Dopiero na kilka dni przed wyzwoleniem Bydgoszczy, ewakuowano niemiecki personel. Adolf Kämpf opuścił fabrykę jako jeden z ostatnich. Zakłady Zbrojeniowe DAG Bromberg były niezwykle istotne dla niemieckiego przemysłu zbrojeniowego, o czym świadczy wybudowanie w jej bezpośrednim sąsiedztwie makiety zakładu. Składała się ona z setki drewnianych plansz, które imitowały budynki produkcyjne. Makieta nie przetrwała, ale architektura przemysłowa III Rzeszy, wraz z unikatowymi podziemnymi tunelami - tak. Exploseum – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg, zajmuje zaledwie 1% powierzchni dawnej powierzchni DAG. W pustych wnętrzach siedmiu budynków fabrycznych, połączonych ze sobą tunelami, można zobaczyć, posłuchać i dotknąć wszystkiego, co związane z historią zakładów, przemysłem zbrojeniowym, niewolniczą pracą ludzi i związku z Bydgoszczą, na terenie której ulokowano fabrykę. Ikonografia, multimedia, interaktywne rozwiązania posłużyły do stworzenia opowieści o fabryce DAG Bromberg.